De anatomische les van Dr. Tulp door Rembrandt van Rijn
Wetenschappelijke revolutie
In hoeverre is het schilderij van Rembrandt van Rijn 'De anatomische les van Dr. Tulp' een voorbeeld van de wetenschappelijke revolutie van de 17e eeuw?
De wetenschappelijke revolutie is een belangrijke periode in onze geschiedenis in de 16e en 17e eeuw waar veranderingen plaats vonden in de natuurkunde, wiskunde, biologie, sterrenkunde en scheikunde. Men ging anders over dingen nadenken en de ideeën veranderden zo over verschillende dingen. Men kreeg moderne ideeën over de wetenschap in plaats van de ideeën die op godsdienst gebaseerd waren. 'De wetenschappelijke revolutie' is ook een kenmerkend aspect in het tijdvak van de Republiek in Europa.
Waarom gingen mensen nu eigenlijk anders over dingen nadenken? En hoe ontstond nu eigenlijk de wetenschappelijke revolutie?
Er is geen reden die precies aangeeft waarom men in die tijd anders begon na te denken over verschillende dingen. Wel is er een belangrijke stimulans, namelijk dat er ontdekkingsreizen waren geweest. Hierdoor kwamen de Europeanen in aanraking met nieuwe dingen; zoals andere volkeren, natuurgebieden en grondstoffen. Deze informatie bereikte Europa en zorgde ervoor dat de mensen daar de wereld opnieuw gingen onderzoeken. Er was een nieuw continent ontdekt. En dit kon niet volgens de gedachte van de mensen eerder in die tijd. Dus werd er plaats gemaakt voor nieuwe kennis en konden er experimenten uitgevoerd worden en kon de waarheid daardoor echt gevonden worden. De methodes die uitgevoerd werden, bestonden al, maar waren nog niet tevoorschijn gehaald. Men hoefde alleen de oude geschriften erbij te halen want daar stonden eigenlijk alle methodes al in. Wat ook meespeelde was dat wetenschappers steeds opnieuw voortbouwden op elkaar. Er ontstond een soort 'kettingreactie'. De ontdekking kwam nooit van één wetenschapper af, maar eigenlijk van meerderen, omdat men de bevindingen van elkaar gebruikte. Dus waren het niet alleen de ontdekkingen zelf die de nieuwe wijze van nadenken veranderde, maar nieuwe denkwijzen en benaderingen legde de basis voor de wetenschappelijke revolutie.
In hoeverre is het schilderij van Rembrandt van Rijn 'De anatomische les van Dr. Tulp' een voorbeeld van de wetenschappelijke revolutie van de 17e eeuw?
In deze tijd bestelden burgers schilderijen bij verschillende beroemde schilders van die tijd. Een van die schilders was Rembrandt van Rijn. Rembrandt van Rijn heeft op 25-jarige leeftijd in 1632 een schilderij geschilderd dat gaat over de wetenschap en deels ook over de filosofie, namelijk 'De anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp'. Dit groepsportret is internationaal bekend en zelf heb ik het schilderij gezien in het Mauritshuis in Den Haag. In deze tijd van de wetenschappelijke revolutie was het gebruikelijk om dingen te schilderen die niet echt zo tentoongesteld waren, maar dat het wel zo leek alsof dat wel zo was. Die dingen die Rembrandt zelf heeft geschilderd op het schilderij van Dr. Tulp waren in de werkelijkheid niet helemaal op die manier opgesteld. Daarom zit er ook een weerzijde aan het schilderij. Rembrandt was de 4e persoon die zo'n anatomieles ging naschilderen. Zo zie je ook dat ieder schilderij wel de kern uitstraalt, maar allemaal op verschillende manieren zijn geschilderd.
Op het schilderij
wordt de anatomieles die op 16 januari 1632 heeft plaatsgevonden, weergeven. Je
ziet verschillende elementen op het schilderij. Een anatomieles was in
Amsterdam een traditie en een keer per jaar hield het hoofd van het gilde van
chirurgijns een anatomieles. Mensen die belangstelling hadden konden niet
zomaar komen, er hing natuurlijk wel een prijskaartje aan. Op het schilderij
zie je onder andere helemaal links Dr. Tulp, de medicus, het hoofd van het
gilde van chirurgijns, zittend met zijn hoed op, hij staat dan ook centraal op
het schilderij. Hij die niet bezig is met het kijken naar het lijk of naar de
andere chirurgijns, waardoor het net lijkt of hij in gedachten is of dat hij
aan het nadenken is.
Barlaeus schrijft hierover zelfs nog een gedicht in 1639:
Stomme omhulsels onderwijzen. Stukken vlees, hoewel dood,
verbieden ons om die reden te sterven.
Hier zegt, terwijl hij met vaardige hand de slappe leden
snijdt, de welsprekendheid van de geleerde Tulp tot ons:
'Luisteraar, leer zelf! en terwijl u vordert door de delen,
gelooft dat, ook in het kleinste, God verborgen ligt.
Door: Caspar Barlaeus. Het gedicht is aangebracht op de muur in het theater van het Amsterdamse Chirurgijnsgilde in die tijd. Namelijk: 'St. Antoniswaag'
Door dit gedicht worden verschillende dingen duidelijk. Hierin staat namelijk dat zij, de chirurgijns, de reden van sterven moeten onderzoeken, zodat zij daar zelf ook niet aan kunnen sterven. Verder wordt er ook nog een uitspraak van Dr. Tulp aangeduid. Hierin wordt eigenlijk gezegd dat er ook naar mening van Dr. Tulp iets van God verborgen moet zitten in de lichamen en in dit geval in het lichaam van Aris Kindt. Hierbij wordt dus ook duidelijk gemaakt dat bij deze anatomieles, men al wel meer van het geloof af gingen door te gaan onderzoeken met verschillende methodes in dit geval de ontleding, maar nog steeds het idee had dat sommige dingen op het geloof gebaseerd waren. Ze probeerde zich nog bij bepaalde dingen aan het geloof vast te houden, wat ook uit dit gedicht blijkt bij Dr. Tulp, Later werd dit veel minder en stapten veel meer mensen vooral wetenschappers van het geloof af.
Naast Dr. Tulp zie je van links naar rechts de volgende personen op het schilderij staan: Jacob Colevelt, Adriaen Slabberaen, Frans van Loenen, Jacob Block, Jacob de Witt, Matthijs Calkoen en Hartman Hartmanszoon. Enkele chirurgijns kijken naar het lijk dat op dat moment ontleed wordt, anderen kijken naar het instructieboek, en andere kijken weer naar de toeschouwer. Alle personen op het schilderij hebben een bepaald bedrag moeten betalen om op het schilderij te mogen staan, behalve Aris Kindt (Adriaen Adriaenzoon) natuurlijk. Aris Kindt was al verschillende keren veroordeeld voor het overvallen van burgers en het stelen van goederen (vooral geld) en maakte daarbij ook slachtoffers. Toen hij in 1632 de cape van een burger wilde stelen, lukte hem dat niet zonder de eigenaar van de cape in elkaar te slaan. Dit deed hij dan ook. Hiervoor kreeg Aris Kindt de doodstraf en werd hij opgehangen. Hij is opgehangen aan het IJ in de Volewijck. Deze plek was afschrikkend bedoeld naar alle mensen en naar de bemanning van de schepen die het IJ binnenvoeren. Een keer per jaar mochten de chirurgijn op deze plek een lijk van een misdadiger weghalen en die gebruiken voor de ontleding voor een anatomische les. Dit gebeurde het vaakst in de winter, want de kans dat dan de lijken zouden bederven zou dan minder groot zijn dan in de zomer.
In het echt zag zo'n anatomie les er anders uit. Ten eerste zie je op het schilderij maar liefst 7 chirurgijns en Dr. Nicolaes Tulp. In het echt waren er bij zo'n anatomieles veel meer chirurgijns aanwezig dan deze 7 chirurgijns. Ook zouden deze chirurgijns zich dan rondom het lijk bevinden en niet allemaal aan een linkerkant van de tafel. Ten tweede zie je dat Dr. Nicolaes Tulp is begonnen met het ontleden van de hand, maar in die tijd was het helemaal niet gebruikelijk om te beginnen met het ontleden van de hand. Het was eerder gebruikelijk om te beginnen met de organen, omdat die het eerste zouden gaan bederven. Verder zie je op het schilderij een lijk waarbij de hand donkerder gekleurd is dan de rest van het lichaam. Dit is dan ook niet zomaar gebeurd. Rembrandt vond toen hij het lijk eerst had geschilderd zonder hand, zoals hij er eigenlijk ook uitzag, dat er te veel focus lag op die hand en dat dat niet de bedoeling moest zijn. Dus heeft Rembrandt waarschijnlijk in overleg met Dr. Tulp later de hand er weer bij geschilderd. Die hand zou er wellicht af kunnen zijn gehakt voor de uitvoering van de doodstraf of als straf voor een beroving, want dit werd wel vaker gedaan in de 17e eeuw. Verder zie je linksboven ook nog een man die recht opstaat, hij had origineel een hoed op maar Rembrandt heeft die om dezelfde reden als bij de hand ook weggehaald.
Nicolaes Tulp heeft met behulp van ontleding bij deze anatomielessen het roken in verband gebracht met de schade aan de longen. Hij was de eerste medicus die dit als verband zag. Hij had tijdens een ontleding 'pimpelpaarse stippels' op de longen ontdekt. Hij bedacht zich dat dat weleens te maken zou kunnen hebben met het roken van tabak. Ook werden er bij zo'n ontleding vaak zwarte hersenen aangetroffen. Men dacht die tijd dat dit ook de schuld zou zijn van de rook die door een gat, tussen het neusgat en schedel, naar de hersenen kon gaan.
Aan dit schilderij kun je dus duidelijk zien dat in de tijd van het maken van het schilderij er een wetenschappelijke revolutie aan de gang was. Men wilde meer te weten komen over het menselijk lichaam wat eerder helemaal niet gebruikelijk was net zoals dat er zoveel mensen aanwezig waren bij het ontleden van een lijk. Als men er al veel vanaf zou weten, zouden ze er niet met zoveel personen bij aanwezig zijn. Ook zie je door de uitleg bij beide bronnen dat men steeds voorzichtiger van het geloof af ging, terwijl men daarvoor bijna alles op het geloof baseerde.