De ethica van Spinoza 

(Er zijn 4 primaire tekstbronnen beschreven in dit stuk en 1 beeldende bron)

In hoeverre is de Ethica een goed voorbeeld van de overgang tussen de wetenschappelijke revolutie en de verlichting?

Wat is de Ethica eigenlijk voor een boek? Wie heeft het geschreven? Wat staat erin? Waardoor werd het zo bekend? Heel veel vragen, maar wat heeft het eigenlijk te maken met de periode van de wetenschappelijke revolutie en de verlichting? Waarom was dit boek zo'n goed voorbeeld voor de 17e en de 18e eeuw? Dat gaan we eens onderzoeken!

Wat is de Ethica?

De ethica is 'het' boek van Baruch Spinoza. Het is niet zomaar een boek. De informatie uit dit boek is bekend over de hele wereld. Het boek is geschreven door de filosoof Baruch (Benedictus) Spinoza (1632) Maar wie is deze man?

Hij was naast filosoof ook natuurwetenschapper, wiskundige en natuurkundige. Baruch Spinoza was op zijn zachtst gezegd niet dom. Hij hield zich bezig met de verschijnselen van de regenboog en de brekingswet van Snellius, dit is een wet die de hoek van inval en de hoek van terugkaatsing uitlegt. Hij had als lenzenslijper een bescheiden bestaan, dankzij deze onafhankelijkheid had hij de mogelijkheid zich bezig te houden met andere filosofen uit zijn tijd. Ook hield Spinoza zich al vroeg bezig met de Joodse en Arabische kerk. Spinoza was een echte vrijheidsstrijder en een man van "het nieuwe denken". In 1670 schrijft Spinoza onder andere de Theologisch-politieke verhandeling. In dit boek beschrijft Spinoza al snel wat de relaties zijn tussen religie en politiek. De Bijbel vindt Spinoza filosofisch gezien niet heel erg interessant, wel geeft het volgens hem wel een vorm van gehoorzaamheid, waarbij de vrijheid van de mens wordt behouden. Het zelfstandig denken is niet zonder risico, Spinoza schrikt goed wakker als hij hoort wat er met de gebroeders de Witt is gebeurd. Vrijheid van meningsuiting was voor Spinoza in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden erg belangrijk, waaronder ook de democratische rechtsstaat (dat hield in dat de burgers mochten kiezen wie het land bestuurde).

Spinoza had na zijn dood veel kritiek gekregen van de mensen op zijn Ethica, hij zou god en de natuur hebben samengenomen. Iets wat in die tijd echt niet kon. Dit boek heeft dan ook wel heel veel invloed gehad op de manier hoe de mensen dachten. Daarom gaan we eens inzoomen op wat er precies werd geschreven in de Ethica wat ervoor zorgde dat er zoveel onrust ontstond.

De Ethica

Spinoza wil in de Ethica vooral duidelijk maken hoe de mens gelukkig kan worden en welke gedragsleer daarvoor nodig is. Het boek maakt bij de mensen veel los, er staan vele definities, grondwaarheden, stellingen, bewijzen en toelichtingen in. Vrijheid, God en de natuur staan in dit boek centraal.

God en natuur vallen bij Spinoza samen. De natuur is god en god is de natuur, hiermee wil Spinoza ook duidelijk maken dat de natuurwetten aan de religie gelijk moeten zijn. En dat was nog wel eens een dingetje in die tijd. Ook vond Spinoza dat alle kennis over de natuurwetenschappen op aarde gedeeld moesten worden, alleen dan zou de mens echt gelukkig worden.

God en de natuur zijn gebaseerd op de kennis en het verstand van de mens. De natuur heeft ervoor gezorgd dat dit verstand bij de mens is ontstaan. De mens is namelijk een onderdeel van de natuur. Op deze manier versmelt God, natuur en het verstand met elkaar. Vrijheid is een ingewikkeld stuk, de achterliggende gedachte van de natuur is altijd al vrij geweest, de natuur is oorspronkelijk namelijk vrij begonnen. De mens heeft er zelf handeling in gezet. Dus de vrijheid is gewoon mogelijk, de natuur is ook ooit zo op die manier begonnen. Volgens Spinoza hebben ook alle natuurwetten te maken met onze vrijheid. De natuur is van oorsprong vrij. De mens heeft hier verandering in gebracht, dus de gewilde vrijheid van de mens is gewoon mogelijk! Streven naar vrijheid is helemaal niet nodig, als iedereen zou leven op de manier hoe de vrijheid in de natuur is ontstaan, zou de vrijheid altijd de vrijheid blijven. We zouden dan nooit hoeven vechten voor de vrijheid. De vrijheid is de manier waarop de natuur en de aarde is ontstaan. Dit heeft Spinoza verwoord in een van zijn uitspraken uit de Ethica.

Dit is zo'n uitspraak van Spinoza:

Blijdschap is de overgang van de mens tot een grotere volmaaktheid.

Spinoza heeft de Ethica heel moeilijk geschreven, maar als je heel goed nadenkt zijn, zijn uitspraken te beredeneren. Eigenlijk wil Spinoza hiermee zeggen dat blijdschap meer is dan een mens van nature, een mens dat meer volmaakt is dan dat de natuur van oorsprong aan de mens heeft geschonken. Het is meer dan wat de natuur als minimum moet bieden aan de mens.

De mens heeft een rede een morele orde nodig om op te kunnen baseren waarom we moeten leven, God is hiervoor vaak de rede van de mens. Er moet iets zijn waarom wij moeten leven, zo denkt de mens. Spinoza dacht hier anders over, volgens hem zijn wij als mens in staat om zonder de Bijbel of de Koran voor het leven te leven en niet te leven voor de dood. Dat was zo belangrijk voor Spinoza en daarom deze uitspraak:

De vrije mens denkt over niets minder dan over de dood. Zijn wijsheid is niet een denken over de dood, maar over het leven.

De mens is gaan denken dat wij leven voor de dood, maar de oorsprong van de mens de rede waarom de mens op aarde is gekomen om te kunnen leven voor het leven.

Het Manuscript van de Ethica

De ethica zelf is al heel lang bekend. Er zijn veel boeken gedrukt, maar de handgeschreven Ethica is er niet meer, er zijn namelijk geen handschriften van de Ethica overgeleverd. Wel is er in 2011 een handgeschreven manuscript van Spinoza opgedoken. Een student vond dit document in de bibliotheek. Volgens de student de mooiste vondst uit zijn leven.

Het manuscript van Spinoza is pas sinds 2011 bekend. Een filosoof en historicus Leen spruit heeft het ontdekt. Hij herkende namelijk een paar zinnen uit de Ethica van Spinoza waaronder de zin:

Alles wat voortreffelijk is, is even moeilijk als zeldzaam.

Leen Spruit had gelijk in de gaten dat dit van Spinoza was, er waren namelijk geen handschriften van de Ethica overgeleverd. Dit moest dus wel een origineel van Spinoza zijn! En sindsdien mag de wereld dit mooie pronkstuk weer bezitten!!

Spinoza heeft over de Ethica dus een manuscript geschreven. Dit heeft Spinoza geschreven voor een Duitse baron (Ehrenfried Walther von Tschirnhaus) die goed bevriend was met Spinoza. Alleen is deze baron in Rome een andere goede oude vriend van Spinoza tegengekomen, hij was student medicatie aan de Universiteit van Leiden. Deze student (Niels Stensen) was plots katholiek geworden en ging zich al snel bemoeien met het Vaticaan. Deze student heeft helaas misbruikt gemaakt van het manuscript en heeft het overhandigd in 1677 aan de Vaticaanse geestelijken binnen de katholieke kerk. Dit manuscript heeft ongeveer dezelfde soort inhoud als de Ethica en dat vindt de kerk echt niet leuk, kortom dit ging goed fout. Volgens de natuur is de religie helemaal niet nodig, daar maak je geen vriendjes mee in de geloofsgemeenschap. Ook daarover is weer iets in de Ethica geschreven.

Weer een citaat van Spinoza:

Ik verklaar ronduit en zonder omwegen dat ik de Heilige Schrift niet begrijp, ook al heb ik heel wat jaren aan haar besteed.

Oorspronkelijk was Spinoza zelf ook Joods, hij heeft zich er nooit druk om gemaakt. Het was maar omdat het moest. Veel om de kerk en hun niet kloppende verhalen heeft hij nooit wat gegeven. Ook al heeft hij, zoals hij al zegt een aantal jaren tijd aan besteed.

Praktische filosofie in de oudheid en in de 17e en de 18e eeuw

De ethica van Spinoza was niet de eerste Ethica die er is geschreven. In de oudheid is er dus ook al een Ethica geschreven over de praktische filosofie door Aristoteles. Spinoza heeft veel van de kennis van Aristoteles gebruikt voor zijn Ethica. Voor Spinoza is de Ethica het antwoord op de vraag hoe de mens goed moet leven.

De dood van Spinoza

De dood van Spinoza is maar een apart verhaal, Spinoza zag de dood als iets ergs en slechts. Vanwege zijn filosofie over de dood was hij zelf bang geworden voor de dood. Hij leed al enkele jaren aan tuberculose. Hij kreeg rare trekjes en ging steeds meer in zijn gezondheid achteruit. Alleen zijn eigen kijk op de dood heeft zijn eigen dood versneld. Hij ging dood op de manier zoals hij altijd over de dood heeft gesproken en gedacht. Spinoza overleed op 44 jarige leeftijd.

Wat heeft de Ethica en het bijhorende manuscript nou te maken met de 17e en de 18e eeuw?

Spinoza is de nummer 1 als het gaat om "Het nieuwe denken", dat is ook de reden waarom hij zo belangrijk was voor deze tijd. In de Wetenschappelijke revolutie kwam zijn ontwikkeling al tot stand. Hij ging nadenken over de manier van leven en de natuur, mens, god en de vrijheid. In de wetenschappelijke revolutie heeft Spinoza ook veel waarnemingen gedaan over verschillende natuurwetten. Als er iets centraal staat in de wetenschappelijke revolutie is het wel een van de ontdekkingen en waarnemingen over de natuurwetenschap in die tijd. Je kan eigenlijk zeggen dat de waarnemingen en berekeningen van de natuurwetten voorproeven zijn voor de Verlichting waarin "Het nieuwe denken" wordt ingezet waarbij Spinoza de Ethica gaat schrijven, en waarna zijn boek na zijn dood werd uitgegeven. Waardoor iedereen in aanraking komt met 'Het nieuwe denken '! De Ethica en het manuscript zijn echt stukken waar we trots op mogen zijn!